Loading...
 

Polimeryzacja rodnikowa


Polimeryzacja rodnikowa (wolnorodnikowa, ang. free radical polymerization), to rodzaj polimeryzacji addycyjnej, w której centrami aktywnymi są rodniki (wolne rodniki) (wg zaleceń International Union of Pure and Applied Chemistry – IUPAC, czyli Międzynarodowej Unii Chemii Czystej i Stosowanej) [1], [2].

Mechanizm polimeryzacji jest związany z szeregiem procesów elementarnych, w których biorą udział rodniki, które są centrami aktywnymi.


Etapy reakcji polimeryzacji (przykłady schemat i film ):
I. Inicjacja (inicjowanie, reakcje startu)
W tym etapie dochodzi do rozkładu inicjatora (reakcja 1 rzędowa) – cząsteczki \( A \), z której tworzą się bardzo aktywne rodniki pierwotne \( R^{\bullet} \), które są zdolne do inicjowania nowych łańcuchów polimerowych.
W zależności od czynników, w wyniku rozkładu inicjatora – \( A \) tworzą się różne ilości rodników (w przypadku działania czynników fizycznych często tworzą się dwa – takie same, lub różne – rodniki).

Schematycznie rozkład pod wpływem inicjatora można zapisać w następujący sposób:

\( A\xrightarrow{k_{d}}2R^{\bullet} \)

gdzie:
\( A \) – inicjator reakcji,
\( R^{\bullet} \) – rodnik inicjujący polimeryzację,
\( k_d \) – stała szybkości rozkładu (dysocjacji) inicjatora, \( [ s^{-1}] \).

Szybkość etapu można opisać:

(1)
\( r_d=-\frac{d[A]}{dt} \)

gdzie:
\( r_d \) – szybkość homolizy inicjatora, \( [mol\cdot dm ^{-3} s^{-1}] \)
\( t \) – czas polimeryzacji, \( [s] \) .

Stężenie inicjatora po czasie t, w którym zachodzi reakcja dysocjacji ( \( [A_t] \)) wyraża się następującym wzorem:

(2)
\( [A_t] =[A_0] exp (-k_dt) \)

lub

(3)
\( ln\frac{[A_0]}{[A_t]}= k_dt \)

gdzie:
\( {[A_0]} \) – początkowe stężenie inicjatora przed rozpoczęciem reakcji, \( [mol\cdot dm ^{-3}] \)
\( {[A_t]} \) – stężenie inicjatora po czasie \( t \), \( [mol\cdot dm ^{-3}] \)

Rodniki, które powstają w wyniku rozpadu inicjatora biorą udział w reakcji inicjacji (startu), poniżej zapisano schematycznie reakcje, w której dochodzi do przyłączenia rodnika – \( R^{\bullet} \) do monomeru – \( M \) (w wyniku reakcji inicjowania dochodzi do przeniesienia niesparowanego elektronu na cząsteczkę monomeru)

\( R^{\bullet} + M \xrightarrow{k_{i}}RM^{\bullet} \)

gdzie:
\( {k_i} \) – stała szybkości reakcji inicjacji (startu) polimeryzacji, \( [ s^{-1}] \), dla dużej ilości inicjatorów jest rzędu \( 10^{-4} - 10^{-6} \) \( [ s^{-1}] \).
Szybkość tego procesu opisuje poniższe równanie:

(4)
\( r_i=-k_i[R^{\bullet}][M] \)

gdzie:
\( {R^{\bullet}} \) – stężenie rodników inicjujących reakcję polimeryzacji, \( [mol\cdot dm ^{-3}] \),
\( {M} \) – stężenie monomeru, \( [mol\cdot dm ^{-3}] \).

II. Wzrost łańcucha (propagacja)
Etap, w którym zachodzi reakcja chemiczna pomiędzy aktywnym centrum i monomerem. Prowadzi ona do wzrostu łańcucha i odtworzenia przynajmniej jednego centrum aktywnego.
Następuje szybki wzrost makrorodników (w czasie mniejszym niż sekunda):

\( RM^{\bullet} + nM \xrightarrow{k_{p}}RM_{n+1}^{\bullet} \)

gdzie:
\( {k_p} \) – stała szybkości reakcji propagacji polimeryzacji, stała szybkości rzędu \( 10 - 10^{4} [mol\cdot dm^{3} s^{-1}] \),
\( {M_n^{\bullet}} \) – stężenie makrorodników, \( [mol\cdot dm ^{-3}] \).

Poniższe równanie opisuje szybkość reakcji propagacji:

(5)
\( r_p=\frac{d[M_n^{\bullet}]}{dt} \)
(6)
\( r_p=k_p[M_n^{\bullet}][M] \)


Szybkość wzrostu łańcucha zależy od kilku czynników m.in. reaktywności monomeru (np. przeszkód sterycznych, czyli budowy chemicznej monomeru, reaktywności wiązań podwójnych), reaktywności rodników (np. rodnik wodorowy \( H• \) ma większą reaktywność niż rodnik metylowy \( •CH_3 \)) oraz lepkości mieszaniny reakcyjnej.

III. Zakończenie (terminacja) łańcucha
Proces, w którym dochodzi do dezaktywacji rosnącego łańcucha, może przebiegać na sposób:

  • rekombinacji, czyli łączenia się makrorodników (zob. Rys. 1 );
  • reakcji dysproporcjonowania dwóch rodników, proces ten polega na przeniesieniu atomu wodoru z jednego makrorodnika (wzrastającego) na drugi, w wyniku czego polimer przestaje być "aktywny", tworzą się dwie nieaktywne makrocząsteczki (jedna z wiązaniem podwójnym (zob. Rys. 1 );
  • przeniesienia aktywności łańcucha.


Szybkość etapu terminacji można opisać poniższym równaniem:

(7)
\( r_t=\frac{d[M_n^\bullet]}{dt} =2k_t[M_n^{\bullet}][M_m^{\bullet}] \)

W przypadku zakończenia łańcuchów reakcji polimeryzacji w wyniku reakcji rekombinacji lub dysproporcjonowania, szybkości terminacji można w skrócie zapisać:

(8)
\( r_t =2k_t[M_n^{\bullet}]^2 \)

gdzie:
\( r_t \) – szybkość zakończenia łańcuchów, \( [mol\cdot dm ^{-3} s^{-1}] \)
\( t \) – czas polimeryzacji, \( [s] \)
\( [M_n^{\bullet}],[M_m^{\bullet}] \) – stężenie makrorodników o długości łańcuchów n i m, \( [mol\cdot dm ^{-3}] \)

\( k_t \) – stała szybkości zakończenia łańcucha, (wielkość rzędu \( 10^{7} - 10^{9}) [mol\cdot dm^{-3} s^{-1}] \).

Rodniki (wolne rodniki) to elektrycznie obojętne indywidua chemiczne (atomy, cząsteczki, fragmenty cząsteczek), które posiadają niesparowany elektron walencyjny. Do powstania rodnika może dojść w wyniku homolitycznego rozpadu wiązań chemicznych w cząsteczce inicjatora/monomeru pod wpływem różnych czynników fizycznych (np. promieniowanie UV/VIS, promieniowanie X, temperatura), mechanicznych (np. walcowanie), w reakcjach chemicznych (np. dysproporcjonowania).

Inicjator – związek chemiczny, który w wyniku rozpadu termicznego (termoinicjator), kwantu światła (fotoinicjator) lub reakcji redoks (inicjator redoks) jest zdolny do wytworzenia rodników. Bardzo często stosowane inicjatory to: nadtlenki organiczne (nadtlenki alkilowe), nadsiarczany (np. nadtlenodisiarczan(VI) potasu), wodoronadtlenki (np. wodoronadtlenek izopropylu, wodoronadtlenek izopropylobenzylu).

Sprawność inicjatora (wydajność inicjatora) (f), określa ilość (wolnych) rodników (R•), które dołączyły się do cząsteczek monomeru (M), w odniesieniu do całkowitej liczby rodników wytworzonych z inicjatora (jest to wielkość bezwymiarowa), jest zawsze mniejsza od 1. Szybkość reakcji polimeryzacji można również opisać jako funkcje sprawności inicjatora (f) oraz stałych szybkości reakcji generowania rodnika inicjatora, \( k_d \), stałej szybkości propagacji \( k_p \) oraz stałej szybkości terminacji \( k_t \).

Kinetyczna długość łańcucha to liczba cząsteczek monomeru, która przyłącza się do wzrastającego (propagującego) łańcucha przed zakończeniem łańcucha polimerowego. Współczynniki szybkości reakcji \( k_p \) oraz \( k_t \) zależą od kinetyki szybkości łańcucha.

Łańcuch może się również zakończyć w wyniku przeniesienia aktywności łańcucha polimerowego, które polega na przeniesieniu centrum aktywnego na cząsteczkę np. rozpuszczalnika, inicjatora, monomeru lub zupełnie inną makrocząsteczkę co prowadzi do terminacji wzrostu jednego łańcucha i zainicjowania nowego. Natomiast przeniesienie aktywności łańcucha na cząsteczkę polimeru może prowadzić do tworzenia się rozgałęzionych struktur polimerowych.

Rys. 1 przedstawia ogólny schemat mechanizmu reakcji polimeryzacji rodnikowej.

Ogólny schemat mechanizmu polimeryzacji rodnikowej.
Rysunek 1: Ogólny schemat mechanizmu polimeryzacji rodnikowej.


Źródło: CanalDivulgación, Free radical polymerization. Animation (IQOG-CSIC), 24.11.2016 (dostęp 14.12.2020). Dostępne w YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=HpPHN7fcLHI(external link).

Do kontrolowanych metod polimeryzacji rodnikowej należą polimeryzacje rodnikowe z odwracalną dezaktywacją, (RDRP, ang. reversible-deactivation radical polymerization), nowe metody polimeryzacji rodnikowej (koniec XX wieku) za pomocą których można otrzymywać polimery np. o zróżnicowanej strukturze, określonej masie molowej. W powyższych metodach dochodzi do odwracalnej dezaktywacji centrów aktywnych, co skutkuje mniejszą szybkością polimeryzacji (wiąże się to z mniejszym stężeniem chwilowym reaktywnych molekuł, makrorodników). Zaletą tych metod jest ograniczenie występowania reakcji zakończenia łańcucha w procesie polimeryzacji.


Wybrane przykłady technik RDRP:

  • polimeryzacja z udziałem rodników aminoksylowych (AMRP),
  • polimeryzacja rodnikowa z przeniesieniem atomu (ATRP) [3].


termin używany do określenia polimeryzacji, w której dokładnie określono parametr kinetyczny lub cechę strukturalną tworzącej się makrocząsteczki, która podlega kontroli ( kontrolowane polimeryzacje rodnikowe ).

Ostatnio zmieniona Środa 22 z Czerwiec, 2022 08:29:25 UTC Autor: Dominika Święch
Zaloguj się/Zarejestruj w OPEN AGH e-podręczniki
Czy masz już hasło?

Hasło powinno mieć przynajmniej 8 znaków, litery i cyfry oraz co najmniej jeden znak specjalny.

Przypominanie hasła

Wprowadź swój adres e-mail, abyśmy mogli przesłać Ci informację o nowym haśle.
Dziękujemy za rejestrację!
Na wskazany w rejestracji adres został wysłany e-mail z linkiem aktywacyjnym.
Wprowadzone hasło/login są błędne.