Polimeryzacja rodnikowa
Etapy reakcji polimeryzacji (przykłady schemat i film ):
I. Inicjacja (inicjowanie, reakcje startu)
W tym etapie dochodzi do rozkładu inicjatora (reakcja 1 rzędowa) – cząsteczki \( A \), z której tworzą się bardzo aktywne rodniki pierwotne \( R^{\bullet} \), które są zdolne do inicjowania nowych łańcuchów polimerowych.
W zależności od czynników, w wyniku rozkładu inicjatora – \( A \) tworzą się różne ilości rodników (w przypadku działania czynników fizycznych często tworzą się dwa – takie same, lub różne – rodniki).
Schematycznie rozkład pod wpływem inicjatora można zapisać w następujący sposób:
gdzie:
\( A \) – inicjator reakcji,
\( R^{\bullet} \) – rodnik inicjujący polimeryzację,
\( k_d \) – stała szybkości rozkładu (dysocjacji) inicjatora, \( [ s^{-1}] \).
Szybkość etapu można opisać:
gdzie:
\( r_d \) – szybkość homolizy inicjatora, \( [mol\cdot dm ^{-3} s^{-1}] \)
\( t \) – czas polimeryzacji, \( [s] \) .
Stężenie inicjatora po czasie t, w którym zachodzi reakcja dysocjacji ( \( [A_t] \)) wyraża się następującym wzorem:
lub
gdzie:
\( {[A_0]} \) – początkowe stężenie inicjatora przed rozpoczęciem reakcji, \( [mol\cdot dm ^{-3}] \)
\( {[A_t]} \) – stężenie inicjatora po czasie \( t \), \( [mol\cdot dm ^{-3}] \)
Rodniki, które powstają w wyniku rozpadu inicjatora biorą udział w reakcji inicjacji (startu), poniżej zapisano schematycznie reakcje, w której dochodzi do przyłączenia rodnika – \( R^{\bullet} \) do monomeru – \( M \) (w wyniku reakcji inicjowania dochodzi do przeniesienia niesparowanego elektronu na cząsteczkę monomeru)
gdzie:
\( {k_i} \) – stała szybkości reakcji inicjacji (startu) polimeryzacji, \( [ s^{-1}] \), dla dużej ilości inicjatorów jest rzędu \( 10^{-4} - 10^{-6} \) \( [ s^{-1}] \).
Szybkość tego procesu opisuje poniższe równanie:
gdzie:
\( {R^{\bullet}} \) – stężenie rodników inicjujących reakcję polimeryzacji, \( [mol\cdot dm ^{-3}] \),
\( {M} \) – stężenie monomeru, \( [mol\cdot dm ^{-3}] \).
II. Wzrost łańcucha (propagacja)
Etap, w którym zachodzi reakcja chemiczna pomiędzy aktywnym centrum i monomerem. Prowadzi ona do wzrostu łańcucha i odtworzenia przynajmniej jednego centrum aktywnego.
Następuje szybki wzrost makrorodników (w czasie mniejszym niż sekunda):
gdzie:
\( {k_p} \) – stała szybkości reakcji propagacji polimeryzacji, stała szybkości rzędu \( 10 - 10^{4} [mol\cdot dm^{3} s^{-1}] \),
\( {M_n^{\bullet}} \) – stężenie makrorodników, \( [mol\cdot dm ^{-3}] \).
Poniższe równanie opisuje szybkość reakcji propagacji:
Szybkość wzrostu łańcucha zależy od kilku czynników m.in. reaktywności monomeru (np. przeszkód sterycznych, czyli budowy chemicznej monomeru, reaktywności wiązań podwójnych), reaktywności rodników (np. rodnik wodorowy \( H• \) ma większą reaktywność niż rodnik metylowy \( •CH_3 \)) oraz lepkości mieszaniny reakcyjnej.
III. Zakończenie (terminacja) łańcucha
Proces, w którym dochodzi do dezaktywacji rosnącego łańcucha, może przebiegać na sposób:
- rekombinacji, czyli łączenia się makrorodników (zob. Rys. 1 );
- reakcji dysproporcjonowania dwóch rodników, proces ten polega na przeniesieniu atomu wodoru z jednego makrorodnika (wzrastającego) na drugi, w wyniku czego polimer przestaje być "aktywny", tworzą się dwie nieaktywne makrocząsteczki (jedna z wiązaniem podwójnym (zob. Rys. 1 );
- przeniesienia aktywności łańcucha.
Szybkość etapu terminacji można opisać poniższym równaniem:
W przypadku zakończenia łańcuchów reakcji polimeryzacji w wyniku reakcji rekombinacji lub dysproporcjonowania, szybkości terminacji można w skrócie zapisać:
gdzie:
\( r_t \) – szybkość zakończenia łańcuchów, \( [mol\cdot dm ^{-3} s^{-1}] \)
\( t \) – czas polimeryzacji, \( [s] \)
\( [M_n^{\bullet}],[M_m^{\bullet}] \) – stężenie makrorodników o długości łańcuchów n i m, \( [mol\cdot dm ^{-3}] \)
Wybrane przykłady technik RDRP:
- polimeryzacja z udziałem rodników aminoksylowych (AMRP),
- polimeryzacja rodnikowa z przeniesieniem atomu (ATRP) [3].
Bibliografia
1. Jones R. G. (reviewed by): Compendium of Polymer Terminology and Nomenclature. IUPAC Recommendations 2008 : Jones R. G., Kahovec J., Stepto R., Wilks E. S., Hess M., Kitayama T., Val Metanomski W. (Eds.), Chemistry International 2009, Vol. 31, Iss. 4, pp. 32-33, dostęp:10.08.20202. Rabek J. F.: Współczesna wiedza o polimerach. (T. 2) Polimery naturalne i syntetyczne, otrzymywanie i zastosowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017.
3. Matyjaszewski K., Qin S., Boyce J. R., Shirvanyants D., Sheiko S. S.: Effect of Initiation Conditions on the Uniformity of Three-Arm Star Molecular Brushes, Macromolecules 2003, Vol. 36, Iss. 6, pp. 1843-1849, dostęp:20.09.2020